Trashëgimia kulturore përfshin:
- Kulturën materiale – monumente, godina të vjetra, muze, dorëshkrime, piktura, objekte kulti e peizazhe historike;
- Trashëgiminë shpirtërore – gjuhën, folklorin, folkloristikën muzikore, mitet, legjendat, ritualet, vallet;
- Trashëgiminë natyrore – peizazhe të mbrojtura që mbartin vlera kulturore.
Shqipëria gëzon një pasuri të jashtëzakonshme në të tria fushat. Shtatë site të shpallura nga UNESCO dëshmojnë peshën globale të këtyre vlerave, ndërsa dhjetëra të tjera janë në listat kombëtare të mbrojtjes.
Folklori: zëri i brezave
Folklori përfshin poetikën dhe rrëfimin tradicional – këngë, valle, rite – që riprodhojnë kodet morale të shoqërisë. Midis tyre spikat Eposi i Kreshnikëve, me heronjtë Muji e Halili, një cikël këngësh epike që i takon një epoke paraardhëse armëve të zjarrit. Po aq të fuqishme janë baladat si “Konstandini dhe Doruntina” (jug) apo “Kënga e Halil Garrisë” (veri), ku motivi i besës dhe sakrificës përshkon breza.
Në muzikën popullore, lahuta dhe çiftelia përcjellin elegji e këngë trimërie, ndërsa repertori lirik përfshin “Këngët e dasmës”, “Këngën e unazës” apo “Këngët e punës”. Vallet tradicionale – nga ritualet e pranverës te koreografitë pantomimike – i japin festimeve kolorit unik: “Lule manushaqe” në Kolonjë, “Kërcimet e Logut” në Malësinë e Madhe, “Vallja e nuses së Fajës” në Shqipërinë e Mesme etj.
Kostumet: identitet i qepur me fije historie
Veshjet kombëtare ndryshojnë nga zona në zonë, duke shprehur karakteristika etnografike të dallueshme. Në veri, tirqit dhe plisi i bardhë simbolizojnë burrërinë, ndërsa në Malësinë e Mbishkodrës xhubleta – fundi kambanor i grave – dallohet për origjinën e lashtë ilire. Në jug, dimit, mitani, pështjellaku dhe qëndismat shumëngjyrëshe dëshmojnë një traditë shekullore mjeshtërie artizanale. Sot, Ministria e Kulturës punon që xhubleta, e bashkë me të veshje e rite të tjera, të hyjnë në listën e UNESCO-s.
Zëri i studiuesve
Historiania dhe etnologja Ilirjana Kaceli vlerëson rolin vendimtar të vetë popullit në mbrojtjen e trashëgimisë:
“Breza të tërë e kanë ruajtur identitetin përmes dasmave, veshjeve, këngëve e valleve. Vegla si fyelli, daullja, mandolina apo çiftelia gjenden ende në shumë shtëpi, ndërsa në pajën e nuses një palë rroba popullore mbeten simbol krenarie.”
Kaceli thekson se, pas tri dekadash tranzicion, shteti ka intensifikuar përpjekjet: nga festivalet si Festivali Folklorik i Gjirokastrës, “Oda Dibrane” apo festivali i orkestrinave popullore në Lezhë, deri te integrimi i temave të trashëgimisë në kurrikulat shkollore – në letërsi, histori, gjeografi dhe lëndën zgjedhore të trashëgimisë kulturore.
Detyra jonë sot
Trashëgimia nuk është thjesht një kujtim i ngrirë; ajo duhet përjetuar e risjellë në formate bashkëkohore. Digjitalizimi i arkivave, restaurimi i monumenteve, edukimi i të rinjve dhe promovimi i turizmit kulturor janë hallka të së njëjtës zinxhir mbijetese. Në epokën e globalizimit, sfida qëndron të ruajmë autenticitetin duke e bërë traditën të flasë gjuhën e kohës.
Trashëgimia kulturore është kontrata e pashkruar midis së djeshmes dhe së nesërmes. Të kuptuarit, promovimi dhe përcjellja e saj nuk është vetëm përgjegjësi institucionale, por mision mbarëshoqëror. Vetëm kështu pasuria e trashëguar nuk do të shuhet në harresë, por do të vazhdojë të frymëzojë brezat që vijnë.
